Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Górników - Naftowców"

Rola związków zawodowych

1. Podstawy prawne działalności związków zawodowych.

Związki zawodowe są organizacją społeczną o szczególnym charakterze i statusie prawnym. Ich aktualna sytuacja prawna ukształtowana została w drodze ewolucji, zarówno w ramach międzynarodowych, jak i krajowych. U podstaw ich działalności leży zasada wolności związkowej, sformułowana generalnie już w art.427 Traktatu Wersalskiego powołującego do życia Międzynarodową Organizację Pracy, a następnie potwierdzona w tak doniosłych aktach międzynarodowych, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1948 r. oraz uchwalonych przez ONZ w 1966r.: Międzynarodowym Pakiecie Praw Obywatelskich i Politycznych i Międzynarodowym Pakiecie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, ratyfikowanych przez Polskę w 1977 r. Jak stwierdza najszerzej formułujący treść tej zasady art.8 ust.1 Międzynarodowego Pakietu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, państwa, które ratyfikowały Pakt, obowiązane są zapewnić:

a) prawo każdemu do tworzenia i przystępowania dla ochrony swych interesów gospodarczych i społecznych do wiązków zawodowych według własnego wyboru, jedynie pod warunkiem przestrzegania przepisów statutowych danej organizacji. Na wykonanie tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż ustalone przez prawo i konieczne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego, lub też dla ochrony praw i swobód innych osób,

b) prawo związkom zawodowym do zakładania krajowych federacji lub konfederacji oraz prawo tychże do tworzenia lub przystępowania do międzynarodowych organizacji związkowych,

c) prawo związkom zawodowym do swobodnego wykonywania swej działalności, podlegającej jedynie ograniczeniom ustalonym przez prawo, które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego, lub dla ochrony praw i swobód innych osób,

d) prawo do strajku pod warunkiem, że będzie ono wykonywane zgodnie z ustawodawstwem danego kraju.

Zasada wolności związkowej leży również u postaw regulacji sytuacji prawnej związków zawodowych w naszym kraju. Ogólnie formułują ją: art.12 Konstytucji głoszący, że Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych oraz rozwijający tę myśl art.59 Konstytucji, który stwierdza, iż:

1) Zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców,

2) Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień,

3) Związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ze względu na dobro publiczne ustawa może ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach,

4) Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe.

Bardziej szczegółowo rozwija treść tej zasady ustawa z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych. Jak stwierdza art.1 tej ustawy, "Związek Zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Związek zawodowy jest niezależny w swojej działalności statutowej od pracowników, administracji państwowej i samorzadu terytorialnego oraz innych organizacji". Artykuł ten daje definicję związku zawodowego, określając główne jego cechy i wynikające z nich prawa i obowiązki podmiotów, do których przepisy te są adresowane.

Dalszym rozwinięciem zasady wolności związkowej jest stwierdzenie ustawy, że związek zawodowy jest organizacją zamorządną. Oznacza ono, że same związki zawodowe i tylko one mogą decydować o wszystkich swoich sprawach wewnetrznych, jak i działalnności zewnętrznej. Przede wszystkim mają one prawo samodzielnie, zgodnie z wolą swych członków, ustalać swoje programy, określać treść statutów, formułować kierunki i zakres podejmowanych działań (np. form protestu), ustalać treść uchwał związkowych i regulaminów wewnętrznych, sposoby dysponowania majątkiem związkowym, formułować swoje stanowisko w sprawach pracowniczych itd., bez jakichkolwiek ingerencji z zewnątrz, pod jednym jednak warunkiem - że ustalenia te i działania będą zgodne z przepisami prawa.

Niezależność związków zawodowych wyraża się w tym, że nie podlegają one w swej działalności statutowej zarówno wewnetrznemu, jak i zewnętrznemu nadzorowi i kontroli ze strony pracodawców, administracji państwowej i samorządku terytorialnego. Osoby i organy te nie mogą więc wpływać na treść działalności związkowej, np. przez udzielanie instancjom związkowym wytycznych lub wskazówek, ani zmieniać, zatwierdzać, zawieszać działalności związku lub dokonywać jego rozwiązania. Nie mogą one również żądać sprawozdań z działalności związkowej, prowadzić analiz i ocen działalności związku lub dokonywać kontroli tej działalności w innych formach. Nie mogą one także w jakikolwiek sposób utrudniać prowadzenia działalności związkowej zgodnej z przepisami ustawy o związkach zawodowych.

UPRAWNIENIA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH.

W celu ułatwienia wypełniania podstawowych funkcji związku zawodowego skompletowano wykaz przysługujących mu uprawnień. Aby opracowanie było czytelne i jasne, uprawnienia te podzielono na cztery zasadnicze kategorie. Jako kryterium podziału przyjęto formę współdziałania związku z organem podejmującym decyzje lub inne rozstrzygnięcia w sprawach pracowniczych.

Kategoriami, o których mowa wyżej są:

I. Uprawnienia o charakterze stanowiącym,

II. Uprawnienia o charakterze opiniodawczym,

III. Uprawnienia realizowane samodzielnie w formie własnych działań lub inicjatyw zwiazku,

IV. Uprawnienia realizowane przez organizacje zwiazkowe w celu ochrony praw i interesów pracowników i ich rodzin także poza zakładem pracy.

I. Uprawnienia o charakterze stanowiącym.

W tej grupie spraw kierownik zakłady pracy może podjąć określoną decyzję dopiero po uzyskaniu zgody zakładowych organizacji związkowych lub jest obowiązany ustalić z nimi wspólne stanowisko. Należy zauważyć, że gdy w zakładzie pracy działa więcej niż jedna organizacja związkowa, to w sprawach wymagających zawarcia porozumienia lub uzgodnienia stanowiska z organizacjami związkowymi, organizacje te przedstawiają wspólne uzgodnione stanowisko. Jeżeli organizacje te nie przedstawią go w ciągu 30 dni, kwestie rozstrzyga pracodawca lub właściwy organ samorządu załogi po rozpatrzeniu odrębnych stanowisk
organizacji związkowych - art.30, ust.4 i 5 ustawy o związkach zawodowych z dnia 23 maja 1991 r. (Dz.U.Nr 55, poz.234).
1. Podpisanie porozumienia dotyczacego rozwiazania umowy o praccę z pracownikami w trybie ustawy o szczególnych zasadach rozwiazywania z pracownikami stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw - art.4 ust.1 (Dz.U.Nr 4 z 1990 r., poz.19).
2. Rozwiązanie stosunku pracy w drodze wypowiedzenia z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy z pracownikami, których stosunek pracy podlega szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem z mocy przepisów Kodeksu Pracy (np.kobiety na urlopach wychowawczych) lub przepisów szczególnych (np.członkowie Komisji Rewizyjnej), może nastąpić pod warunkiem niezgłoszenia sprzeciwu przez organizację związkową w terminie 14-tu dni od otrzymania zawiadomienia o zamierzonym wypowiedzeniu - art. 10, ust. 3 ustawy wym. w pkt.1,
3. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownicy w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego wymaga wyrażenia zgody przez zakładową organizację związkową - art.177, § 1 Kp.
4. Określenie terminu rozwiązania z pracownicą umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego w razie likwidacji zakładu pracy wymaga uzgodnienia z zakładową organizacją zwiazkową - art. 177 par 4 Kp.
5. Rozwiązanie umowy o pracę z pracownikiem pełniącym funkcję Społecznego Inspektora Pracy w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu - art. 13 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz.U.Nr 35, poz.163; zm.Dz.U.Nr 35 z 1985 r.,poz.162).
6. Rozpatrzenie sprzeciwu pracownika od wymierzonej mu kary porządkowej - art.112 Kp.
7. Zawarcie i zmiana porozumienia o wprowadzeniu Zakładowego systemu wynagradzania - art. 6, ust.2 i art.6 ust.5 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia Zakładowych systemów wynagradzania (tekst jednolity Dz.U.Nr 69 z 1990 r., poz.407).
8. System wynagradzania i związane z nim regulaminy nagród i premiowania są ustalane i zmieniane w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową - art. 27 ust.3 ustawy o z.z.
9. Ustalenie zasad wykorzystania Zakładowego Funduszu Socjalnego i Zakładowego Funduszu Mieszkaniowego, w tym podział środków z tych funduszy - art.27 ust.1 i 2 ustawy o z.z.
10. Ustalenie Regulaminu Pracy w zakładzie - par.3, ust.1 Rozporządzenia RM z dnia 20 grudnia 1974 r. w sprawie regulaminów pracy (Dz.U.Nr 49, poz.299; zm.Dz.U.Nr 92 z 1991 r. w związku z art.27, ust.4 ustawy o z.z.
11. Ustalenie urlopów w zakładzie pracy - art. 163 § 1 Kp. w związku z art.27 ust.4 ustawy o z.z.
12. Ustalenie zasad obliczania wynagrodzenia za czas urlopu wypoczynkowego w zakładach pracy stosujących nietypowy rozkład czasu pracy - § 20 ust.2 i 4 Rozporządzenia MPiSS z dnia 21 października 1974 r. w sprawie pracowniczych urlopów wypoczynkowych (Dz.U.Nr 43, poz.259 z późniejszymi zmianami)
13. Ustalenie stanowisk pracy lub rodzaj prac, przy których jest dopuszczalne używanie przez pracowników za ich zgodą odzieży i obuwia własnego - § 7 ust.1 uchwały RM z dnia 27 marca 1998 r. w sprawie zasad przydzielania pracownikom środków ochrony indywidualnej oraz dostarczeniu odzieży roboczej (M.P. Nr 14 z 1990 r., poz.109).
14. Ustalenie zakładowej tabeli norm przydziału środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego - § 9, pkt. 1 uchwały wymienionej w pkt 16).
15. Zawarcie i zmiana zakładowej umowy zbiorowej - art. 241'12, 241.15, § 3 Kp w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 24 listopada 1986 r. o zmianie ustawy Kp (Dz.U.Nr 42, poz. 201)..
16. Wyrażania zgody na wypowiedzenie lub rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem bedącym:
- czlonkiem Zarządu zakładowej organizacji związkowej,
- członkiem zakładowej Komisji Rewizyjnej
w czasie trwania mandatu oraz w okresie 1 roku po jego wygaśnięciu,
- członkiem Komitetu założycielskiego
przez okres 6-ciu miesięcy od dnia jego utworzenia - art. 32 ust. 1 i 3 ustawy o zz.
17. Wyrażenie zgody na zmianę warunków pracy lub płacy na niekorzyść pracownika będącego członkiem:
- Zarządu zakładowej organizacji związkowej,
- Zakładowej Komisji Rewizyjnej
w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu, chyba, że dopuszczają to odrębne przepisy - art.32 ust. 1 ustawy o zz
- Komitetu założycielskiego
przez okres 6 miesięcy od dnia założenia Komitetu założycielskiego.

II. Uprawnienia o charakterze opiniodawczym

W tej grupie spraw stanowisko organizacji związkowej ma wprawdzie charakter nie wiążący kierownika zakładu pracy, jednakże obowiązek konsultacji ze związkami zawodowymi działającymi w zakładzie pracy jest najczęściej obowiązkowy.
1. Wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony (art.38 § 1 i art.194 Kp).
2. Wypowiedzenie pracownikowi warunków pracy lub płacy (art.42 § 1 w związku z art.38 § 1 Kp).
3. Rozwiązanie z pracownikiem umowy o pracę bez wypowiedzenia - z winy pracownika (art.52 § 3 Kp); bez winy pracownika (art.53 § 4 Kp).
4. Rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia przez syndyka lub likwidatora w razie ogłoszenia upadłości lub zarządznie likwidacji, gdy spełnione są przesłanki art.7a ust.3 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o zmianie ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.Nr 82, poz.372).
5. Przyznanie pracownikowi nagrody lub wyróżnienia - art.107 § 1 Kp.
6. Opiniowanie projektu połączenia, podziału lub likwidacji przedsiębiorstwa państwowego - art.22 ust.1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jednolity Dz.U.Nr 18 z 1991r. poz.80).

III. Uprawnienia realizowane samodzielnie w formie własnych działań lub inicjatyw.

1. Wystąpienie z wnioskiem o zaniechanie dochodzenia od pracownika odszkodowania za szkodę wyrządzoną w mieniu zakładu pracy - art.119 § 2 Kp.
2. Wystąpienie o zatarcie kary porządkowej przed upływem roku od jej udzielenia - art.113 § 2 Kp.
3. Organizowanie wyborów społecznych Inspektorów Pracy i uchwalenie regulaminu tych wyborów - art. 6 ust.6 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy - Dz.U.Nr 35 z 1983r. poz. 163; zmiany: Nr 35 z 1985 r. poz.162.
4. Występowanie z wnioskiem do kierownika zakładu pracy w sprawie zwolnienia od pracy Zakładowego Społecznego Inspektora pracy na czas pełnienia funkcji - art.15, ust. 5 ustawy wymienionej w pkt 3.
5. Wystąpienie z wnioskiem do kierownika zakładu w sprawie przyznania lub podwyższenia społecznemu inspektorowi pracy zryczałtowanego wynagrodzenia pieniężnego - art.15, ust.3.i 4 ustawy wymienionej w pkt 3.
6. Odwołanie pracownika pełniącego funkcję Społecznego Inspektora Pracy w razie nie wywiązywania się przez niego z obowiązków - art. 7 ust.2 pkt 1 ustawy wymienionej w pkt 3.
7. Zatwierdzanie planu Zakładowego Inspektora Pracy - § 7 uchwały Rady Państwa z dnia 6 lipca 1983 r. w sprawie wytycznych do działalności Społecznego Inspektora Pracy - M.P.Nr 23 z 1983 r. poz.128.
8. Zgłoszenie Państwowemu Inspektorowi Pracy uwag i zastrzeżeń w związku z przeprowadzonymi kontrolami w zakładzie pracy - § 8 ust. 2 pkt 2 załącznika do uchwały Rady Państwa z dnia 27 października 1983 r. w sprawie trybu wykonania przez PIP czynności kontrolnych oraz obowiazków zakładów pracy w tym zakresie - Dz.U. Nr 62 z 1983 r. poz.279.
9. Uczestniczenie w naradzie pokontrolnej dotyczacej omówienia prawidłowości ujawnionych przez Inpektora Pracy oraz ustalenie przedsięwzięć niezbędnych do ich usunięcia - § 21, ust. 3 załącznika do uchwały RP wymienionego w pkt 8.
10. Prawo zgłoszenia zastrzeżeń do protokołów powypadkowych - § 13 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów wymienionego w pkt 10.
11. Prawo wnioskowania w imieniu pracownika (rencisty) lub pozostałej po nim rodziny w sprawie przyznania świadczeń z tytułu wypadków przy pracy lub choroby zawodowej - art.35 ust.2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jednolity Dz.U.Nr 30 z 1983 r. poz.144; zmiany: Dz.U.Nr 35 z 1989 r.poz.192)
12. Powołanie samodzielnie lub wspólnie z przedstawicielstwem pracowniczym Zakładowej Komisji Pojednawczej - art.244 § 3 i 4 Kp.
13. Reprezentowanie praw i interesów pracowników w sporze zbiorowym pracowników z pracodawcą - art.2 ustawy z dnia 23 maja 1991r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U.Nr 55 poz.236).
14. Zadanie informacji niezbędnych do prowadzenia działalności związkowej w szczególności dotyczących warunków pracy i zasad wynagradzania - art. 28 ustawy o związkach zawodowych.
15. Wystąpienie do pracodawcy z wnioskiem o przeprowadzenie odpowiednich badań zawiadamiając równocześnie właściwego Okręgowego Inspektora Pracy w razie uzasadnionego podejrzenia, że w zakładzie pracy występuje zagrożenie dla zdrowia pracowników - art.29 ust.1 ustawy o związkach zawodowych.
16. Wnioskowanie o zwolnienie z obowiązków świadczenia pracy na okres kadencji w Zarządzie Zakładowej Organizacji Związkowej.

IV. Uprawnienia realizowane przez organizacje związkowe w celu ochrony praw i interesów pracowników i ich rodzin (także poza zakładem pracy).
1. Sprawowanie nadzoru nad Państwową Inspekcją Pracy w zakresie ustalonym ustawą o PIP - art.2 i 6 ustawy z dnia 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jednolity Dz.U.Nr 54 z 1985 r. poz.76; zmiany: Dz.U.Nr 34 z 1989 r. poz.178).
2. Prawo prowadzenia działalności gospodarczej - § 1 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 października 1985 r. w sprawie działalności gospodarczej organizacji społecznych (Dz.U.Nr 51 poz.265) z zastrzeżeniem art.24 ust.1 i 2 ustawy o związkach zawodowych.
3. Prawo ustanowienia fundacji - art.2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U.Nr 21 poz.97; zmiany: Dz.U.Nr 19 z 1991 r.poz.82).
4. Prawo wytaczania powództw o roszczenia pracowników ze stosunku pracy, o roszczenia członków spółdzielni ze spółdzielczej umowy o pracę oraz o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego - art. 462 Kpc.
5. Reprezentowanie pracowników lub osób ubezpieczonych na podstawie udzielonego pełnomocnictwa przed sądami w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - art.465 § 1 Kpc.
6. Prawo wytaczania powództwa oraz wstępowanie do postępowania w każdym jego stadium w sprawach o roszczenia alimentacyjne - art. 61 § 1 i 2 Kpc.
7. Prawo przedstawiania sądowi poglądu istotnego dla sprawy toczącej się przed sądem - art. 63 Kpc.
8. Prawo zgłaszania udziału w postępowaniu karnym, jeżeli zachodzi potrzeba obrony interesu społecznego objętego zadaniami statutowymi związku zawodowego, w szczególności w sprawach dotyczących obrony mienia społecznego i praw obywatelskich - art. 81 § 1 Kpk.
9. Prawo występowania z zadaniem wszczęcia postępowania administracyjnego lub dopuszczenia do udziału w toczącym się postępowaniu administracyjnym, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi organizacji związkowej i gdy przemawia za tym interes społeczny - art. 31 ust 1 Kpa.
10. Reprezentowanie interesów pracowniczych na forum międzynarodowym - art. 5 ustawy o zwiazkach zawodowych.
11. Tworzenie i wstępowanie organizacji związkowych do międzynarodowych organizacji pracowników - art.11 ust.3 ustawy o związkach zawodowych.
12. Nadzór społeczny nad kasami oszczędnościowo-kredytowymi lub kasami zapomogowo-pozyczkowymi w zakładzie pracy - art.39 ust.1 ustawy o związkach zawodowych.
13. Kontrolowanie przestrzegania przepisów dotyczacych interesów pracowników, emerytów, rencistów, bezrobotnych i ich rodzin - art.8 ustawy o związkach zawodowych.

Wstecz